De vergeten oorlog die het einde betekende van Nederland als koloniaal rijk
In de jaren vijftig kenden Nederlanders exotische landen alleen van de kleurenplaatjes van Douwe Egberts waarvoor ze bonnen bij de koffie spaarden. Die albums met kleurenplaatjes waren erg in trek, want na jaren opgesloten te hebben gezeten door de Tweede Wereldoorlog, was de reislust groot. Alleen de mogelijkheden en het geld ontbrak. Deze D.E albums waren een surrogaat voor dat verlangen.
Reizen doet nu Jan en alleman. Zo vertrekken jaarlijks van Schiphol miljoenen zonaanbidders, cultuurfanaten en badslipperige toeristen naar ver weg bestemmingen die ze vaak niet op een globe weten aan te wijzen. De achterblijvers in Amsterdam zijn sneue snuivers van kerosine walmen en CO2 uitstoot. Toch zijn er nog genoeg plekken waar geen Nederlander zich laat zien. Op een verdwaalde zonderling na zo denk ik.
Zo’n plek is Halhin Gol dat ligt aan een rivier welke aarzelend door de Mongoolse steppe meandert. Een plek zonder natuurschoon, romantische ruïnes en bezienswaardige bewoners. Er valt daar niets te beleven, maar des te meer te gedenken. Tachtig jaar geleden werd daar bijna onopgemerkt van elf mei tot 31 augustus 1939 een oorlog uitgevochten die voor ons land en voor veel Nederlanders catastrofale gevolgen met zich bracht. Rusland versloeg daar in Mongolië Japan en die nederlaag zou van grote invloed zijn op de oorlog die dat land in 1941 begon.
De kortstondige oorlog speelde zich af buiten het gezichtsveld van Europa af. Rusland liet om wat voor redenen dan ook elke triomfantelijke achterwege en Japan verheimelijkte zowel voor de eigen bevolking als de buitenwereld deze nederlaag. Bovendien zou men er in Europa weinig van geloofd hebben. Toen niet en ook nu niet. Immers in de daaropvolgende winteroorlog met de Finnen bleek het Rode Leger weinig waard te zijn. Wat in de Operatie Barbarossa de aanval van de Duitsers op 22 juni 1941 bevestigd werd. Terwijl het Japanse leger juist bekend stond om zijn gevechtskracht. Bovendien hadden ze in 1904 – 1905 al een oorlog met de Russen uitgevochten en die toen verpletterend verslagen. De Russen, zo bleek toen, niet tegen de Japanners opgewassen.
In de negentiende en begin twintigste eeuw stortte de westerse wereld en Japan zich op China. Het keizerrijk dat zich niet kon verweren en dat dan ook geplunderd werd. Terwijl ook nog in de periode van 1850 – 1910 naar schatting tien miljoen Chinezen al of niet gedwongen afgevoerd werden om elders in de wereld slavenarbeid te verrichten. De plunderaars verrijkten zich ten koste van dat weerloze land maar gunden elkaar amper de buit. Zo brak tussen Rusland en Japan in 1901 een oorlog uit. Zonder een formele oorlogsverklaring viel Japan Port Arthur aan. Later bij Pearl Harbour herhaalden ze die tactiek. Ondanks die verraderlijke aanval waren Engeland en de VS op de hand van Japan, want ze vonden Rusland een gevaar voor hun Aziatische belangen.
Voor zover wij ons die oorlog herinneren, was tsaristisch Rusland bijna lachwekkend incompetent. Het Japans leger en vloot was door wapenaankopen modern uitgerust en dat gold niet voor de Russen. Dat beeld werd vooral gecreëerd door de slag in de Straat van Tushima waarbij de Russische vloot die helemaal uit Sint-Petersburg naar Azië was gevaren, vernietigd werd. Desondanks viel die oorlog Japan zwaar, het was namelijk geen walk over. Er vielen in die oorlog naar schatting 130.000 tot 180.000 doden en 320.000 gewonden. Over beide landen nagenoeg gelijk verdeeld. Op sommige plaatsen boden de Russen namelijk hardnekkig weerstand en Japan was dan ook de uitputting nabij. Maar de VS bood dat land financiële en morele steun!
In 1905 werd in Portsmouth in de VS door toedoen van de Amerikaanse president Ted Roosevelt een vredesverdrag getekend. Deze Ted had trouwens een gloeiend hekel aan Rusland. Het schijnt nu eenmaal een wetmatigheid te zijn dat bondgenoten van de VS een tijdperk later de grootste vijanden zijn. Maar dat terzijde. Deze president, die geweld verheerlijkte, ontving als beloning de Nobelprijs voor de vrede. Ach, ja.
Die vrede beschouwde de gewone Japanner die zware offers had gebracht, en die niet gecompenseerd werd door een zware oorlogsschatting, als een vernedering. Rusland hoefde namelijk alleen het zuidelijke deel van het eiland Sachalin af te staan. Dat Rusland na de Tweede Wereldoorlog weer inlijfde en nu een twistpunt is. Er braken in Japan onlusten uit. Het volk vond dat Rusland er veel te gemakkelijk vanaf was gekomen. Die onlusten werden met harde hand onderdrukt.
Deze overwinning steeg de militaristen naar het hoofd. Ze schiepen de mythe van de onoverwinnelijke Japanse soldaat die gebiedsuitbreiding kon afdwingen. De Eerste Wereldoorlog benutte Japan om zich in de Stille Oceaan meester te maken van verscheidene eilanden die Duits koloniaal bezit waren geweest. Het leek erop dat zij vervolgens de Russische revolutie zouden benutten om een flink deel van Siberië in te lijven. Daarvoor vochten zeventigduizend Japanners mee met de Witten, de partij die de Roden, de Communisten, in een Burgeroorlog bestreden. Een Burgeroorlog die door de inmenging van allerlei landen niet echt een Burgeroorlog was en de (communistische) Russen het idee gaf dat het kapitalistische Westen t.z.t. graag met ze wou afrekenen.
De Japanners trokken zich na afloop van die oorlog echter terug. Daar kregen ze later spijt van want Siberië was wat grondstoffen betreft een ware schatkamer. De Japanners gingen namelijk gebukt onder het besef dat die in eigen land ontbraken en verdere expansie zouden belemmeren. Ingegeven door die visie lijfde Japan in 1931 het Chinese Mantsjoerije in en maakte er een vazalstaat van. In feite werd het een wingewest. Om dat gebied in bedwang te houden werd er een bezettingsleger van ruim zevenhonderd duizend militairen – het Kwantung leger genaamd – gestationeerd dat op de meest afschuwelijke wijze de Chinese bevolking onderdrukte.
Dat leger was bezeten van superioriteitswaan en schrok niet terug voor eigenmachtig optreden. In eerste instantie alleen gericht tegen het verzwakte China. In die waan werd het gesteund door de militaristische fractie in Japan. Wou het land naar eigen opvatting uitgroeien tot een Aziatische wereldmacht dan moest zij niet afhankelijk zijn van de import van grondstoffen uit andere westerse landen of uit hun kolonies. Daarover bestond in de top geen enkel verschil van mening. Dat was er wel over hoe daarin voorzien moest worden. De ene groep, het Kwantung leger met aanhang, vond dat daarvoor Siberië tot aan het Baikal meer moest worden veroverd. Dat heette de Hokushin (Noordwaarts) doctrine. De andere, die de visie van de keizerlijke marine deelde, wou Ned. Indië bezetten.
Het leger in Mantsjoerije voerde ondertussen een succesvolle oorlog tegen China waarbij afschuwelijke oorlogsmisdrijven werden gepleegd. Daarnaast deden zich schermutselingen voor langs de grens met Rusland. Bedoeld als een aftasten hoe sterk het Rode Leger was. Daarover was Japan al goed geïnformeerd, want de hoogste legerleider die voor Stalin in Siberië zuiveringen had doorgevoerd en die teruggeroepen werd om naar hij vermoedde als dank voor zijn slagerswerk zelf geliquideerd te worden, was gedeserteerd en naar Mantsjoerije gevlucht. Hij vertelde de Japanners over de slechte staat waarin het Rode leger verkeerde. Mede verleid door die informatie besloot de legerleiding van het Kwantung leger om eigenmachtig met de uitvoering van de Hokushin doctrine te beginnen. Niet dat ze daarvoor al een uitgewerkt aanvalsplan hadden, maar ze wilden grensschermutselingen gebruiken als aanleiding voor een omvangrijke aanval die in een zegetocht zou uitmonden.
Ondertussen had een gebeurtenis hen toch tot nadenken moeten stemmen. Nabij Vladivostok bezette het Rode leger een heuveltop die van strategisch belang was en had die versterkt. Het was omstreden of dat Russisch of Koreaans territorium was. Ook Korea was bezet door Japan en die troepen daar gingen in juli 1938 tot de aanval over. De gevechten escaleerden tot wat het Changkufeng incident zou worden genoemd. De Russen bleken geen helden op sokken te zijn en de Japanners geen onoverwinnelijke helden. De Japanners vroegen in augustus om een wapenstilstand en de Russen behielden hun positie.
Maar in Mantsjoerije stemde die schermutseling de legerleiding niet tot nadenken. Een incident in Halhin Gol paste uitstekend in hun opzet. Daar deden zich op 11 mei tussen de grenstroepen enkele kleinschalige incidenten voor. Daarop besloten de Japanners op 1 juli 1939 het zesde leger, bestaande uit twee divisies, in te zetten. De start van een walk-over zo dachten ze.
Stalin stuurde een jonge veelbelovende officier Georgi Zjoekov naar Siberië om daar de verdediging te leiden en hem werd beloofd dat hij voldoende materiaal ter beschikking zou krijgen. Hij wist het Japanse offensief tot staan te brengen. Waarop tot augustus de gevechten luwden. Ondertussen bouwde Zjoekov een aanzienlijke legermacht op. Het zou hier om vijftigduizend man gaan, maar daar er weinig feiten bekend zijn, blijft dat gissen.
De Japanse legermacht, in totaal zo’n dertig duizend man behield overeenkomstig de doctrine van nooit terugtrekken, zijn positie. Zjoekov volgde een tactiek die hij later ook bij Stalingrad zou volgen, hij omsingelde het zesde leger, hield Japanse troepen tegen die het zesde leger wilden ontzetten, voorkwam een uitbraak en vernietigde vervolgens de beide ingesloten divisies. Waarbij ook Rusland zware verliezen leed.
De Japanse legermacht, in totaal zo’n dertig duizend man behield overeenkomstig de doctrine van nooit terugtrekken, zijn positie. Zjoekov volgde een tactiek die hij later ook bij Stalingrad zou volgen, hij omsingelde het zesde leger, hield Japanse troepen tegen die het zesde leger wilden ontzetten, voorkwam een uitbraak en vernietigde vervolgens de beide ingesloten divisies. Waarbij ook Rusland zware verliezen leed.
Zo werd eind augustus deze kortstondige oorlog in Russisch voordeel beslecht en in september tekende Japan een wapenstilstand die in maart 1941 werd omgezet in een neutraliteitsverdrag waarbij de bestaande grens bleef gehandhaafd. Deze zware nederlaag -twee divisies waren vernietigd – kwam in Japan hard aan. Het gewone volk werd uiteraard onkundig gelaten van de nederlaag. De mythe van onoverwinlijkheid mocht niet beschadigd raken. Maar de top was geschokt geraakt.
Deze nederlaag had verstrekkende consequenties. De militaire leiding in Mantsjoerije werd vervangen en de Hokushin doctrine werd verlaten. De marine rook nu haar kans. De aandacht werd verlegd naar Zuid Oost Azië met Ned. Indië als voornaamste buit. Die opmars zou gegarandeerd een walk – over worden want de koloniale mogendheden waren door de oorlog in Europa ernstig verzwakt. Alleen de VS bleef als geduchte tegenstander over maar een oorlog met dat land werd acceptabel geacht. Kort na het tekenen van dat neutraliteitsverdrag viel in juni Hitler Rusland binnen maar de Japanners reageerden daarop niet.
In oktober 1941 begon de slag om Moskou. De Duitsers dachten met deze veldslag de Russen te verslaan en de Blitzkrieg te beëindigen. Het leek erop dat hun Taifun plan zou slagen maar het slechte weer zorgde voor vertraging. Ondertussen had Richard Sorge een Duitser die in Japan op de Duitse ambassade werkte en voor de Russen spioneerde, de Russen ervan op de hoogte gebracht dat de Japanners hen niet zou aanvallen maar andere plannen hadden.
Misschien ook door de nood gedwongen geloofde Stalin hem en besloten werd een groot deel van de Siberische troepen in te zetten bij de slag om Moskou. De inzet van deze geharde troepen, goed uitgerust en met gevechtservaring gaf de doorslag, de Duitsers werden verslagen en ze beseften dat de oorlog met Rusland geen Blitzkrieg meer was maar een langdurige oorlog zou worden.
Toen de Japanners in december 1941 Pearl Harbour aanvielen, verklaarde Hitler de VS direct de oorlog. Dat was niet zozeer een stommiteit van Hitler als wel een misrekening. De VS hielpen de Engelsen al met leningen, wapenleveranties en met konvooibescherming op de Atlantische Oceaan. De VS zou zich vroeg of laat aan de kant van de Britten in de oorlog mengen, daarvan was Hitler terecht overtuigd. Roosevelt wachtte alleen maar het juiste moment af. Hij verwachtte dat Japan door zijn gebaar nu ook Rusland de oorlog zou verklaren en Rusland op twee fronten zou moeten vechten. Zo zou Rusland verslagen kunnen worden. Een misrekening, de Japanners schrokken – na hun nederlaag bij Halhin Gol – daarvoor terug. Bovendien was het niet meer nodig. Ned. – Indië zou immers grondstoffenleverancier worden.
Welke invloed deze korte en in Nederland totaal vergeten oorlog op het verloop van de Tweede Wereldoorlog heeft gehad, valt moeilijk in te schatten. Maar het staat vast dat de slag om Halhin Gol een einde maakte aan ons koloniale rijk.
Leeuwarden, 2019